Estes cabaleiros estiveron moi vinculados ao Camiño de Santiago durante séculos
Facer agora o Camiño de Santiago non conleva grandes riscos, máis aló da preparación física precisamos afrontar o reto de percorrer tantos quilómetros ao día cunha mochila. Porén, na Idade Media nada era tan sinxelo. Os camiños non eran tan seguros, e durante o século XII o reino de León estivo inmerso na Reconquista e expulsando aos musulmáns.
Precisamente para garantir a seguridade dos peregrinos nace a Orde de Santiago. O seu outro obxectivo era desterrar os musulmáns da península. Era unha Orde que combinaba a devoción relixiosa e o deber militar, e era a máis poderosa do reino castelán-leonés. Son moitas as lendas ligadas á súa creación, pero contan con moitos séculos de historia ben documentada.
Algúns remontan o nacemento desta Orde ao século IX, co rei Ramiro I de Asturias tras gañar a batalla de Clavijo. Segundo esta tradición, catorce cabaleiros constituíron esta Orde baixo o patrocinio do Apóstolo Santiago. Non obstante, non existen fontes determinantes que permitan supoñer que esta é a súa orixe.
O que está documentada é a actuación dos monxes que vivían en mosteiros próximos ao Camiño de Santiago, que defenderon aos peregrinos naqueles tempos incertos. Como proba deste traballo dos monxes, está o Privilexio Rolling concedido a un convento de Salamanca, no ano 1030, cando o rei Fernando I de Castela menciona aos Cabaleiros da Encomenda de Santiago.
Por outra banda, outros estudosos atribúen a súa fundación a un grupo de cabaleiros chamados "Fratres de Cáceres", que en 1170 adquiriu o nome de Orde de Santiago. Aínda que naquel momento non era necesaria a aprobación papal, en 1175 o papa Alexandre III concedeulles a bula papal. Esta é a data oficial de creación da Orde.
Os cabaleiros cristiáns encomendábanse ao apóstolo Santiago antes de entrar na batalla, o que explica a relación entre a devoción relixiosa e o ámbito militar. Cando non estaban na batalla, os membros da Orde vivían como monxes agostiños. Aceptaron os votos de pobreza e obediencia, pero non o de castidade.
A Orde de Santiago foi un dos principais executores da Reconquista, polo que a súa relación coa coroa de Castela e León foi moi estreita. Tanto é así, que en 1523 os Reis Católicos incorporaron á Coroa a Orde de Santiago.
Foi unha Orde moi prestixiosa e valorada polo seu traballo, pero tamén tiña outras actividades. Desde a súa orixe fundaron numerosos hospitais, que moitas veces tamén funcionaban como albergues para os peregrinos que protexían.
Coa instauración da Primeira República en 1873, a Orde foi abolida por estar asociada á monarquía. Na Restauración volveu a conformarse, pero quedou reducido a un instituto nobiliario con valor exclusivamente honorífico. En 1931, coa II República, volveu ser suprimida, e durante o reinado do rei Juan Carlos recuperou o carácter de organización nobiliaria honorífica e relixiosa.
Os cabaleiros e frades que pertenceron a esta Orde identificáronse coa simboloxía que posteriormente asociamos directamente a Santiago. A cruz de Santiago é unha combinación da cruz cristiá e unha espada, que unifica o significado relixioso e militar da Orde.
A presenza da espada ten un dobre significado. Por unha banda, representa o martirio do apóstolo, e tamén fai referencia á obra da Orde. A empuñadura e os brazos da espada están rematados na Orde de Santiago cunha forma máis parecida á flor de lis. Esta tripla flor de lis representa a honra sen defecto, un dos principios dos Cabaleiros da Orde.
Actualmente o cruceiro de Santiago esténdese máis aló da Orde de Santiago e non está asociado a esta organización. Ademais, nin a Orde ten agora o poder de antano nin parece que sexa tan necesario, xa que o Camiño é moito máis seguro e está custodiado polo Estado e a Xunta. Porén, grazas ao legado desta organización, o Camiño de Santiago mantívose seguro e puido popularizarse sen perigo para os peregrinos.