Roncesvalles

Roncesvalles

O conxunto monumental de Orreaga / Roncesvalles, situado no extremo occidental da cordilleira pirenaica, eríxese ao pé da vertente sur do alto de Ibañeta e preto da ampla chaira de Auritz-Burguete.

Esta circunstancia, o estar ao abrigo dun porto, protexe ao albergue de peregrinos dos rigores climatolóxicos propios desta húmida zona de montaña que no inverno se cobre cun groso manto de neve. De forma común traduciuse Roncesvalles como 'val de espinos' e desta interpretación procede a versión en eúscaro Orreaga ('lugar de xenebros').

Con todo, hai outras teorías que avalan que a súa orixe se debe a Erro-zabal ('chaira do Erro'). De todos os xeitos, os sucesivos movementos de peregrinos galos terminaron por afrancesar o nome ata a súa forma actual. Nada máis chegar ao enclave os camiñantes acceden a un patio rectangular pechado por vivendas onde destaca o hospital construído a comezos do século XIX no austero estilo da época e que hoxe realiza a función de albergue. Con anterioridade, houbo no núcleo outros edificios de atención aos peregrinos dos que quedaron diversos testemuños e nos restos atopados fronte á igrexa de Santa María.

Co fin de atender aos romeus xurdiu no século XII un hospital no anterior porto de Ibañeta. Posteriormente, construíuse no chairo un albergue-hospital e a igrexa colexial de Roncesvalles, rexentados por unha comunidade de cóengos e destinados a coidar e protexer aos peregrinos. Durante a Idade Media levantáronse novos edificios e a colexiata alcanzou gran importancia debido aos seus extensos dominios e o crecente número de camiñantes.

Esta colexiata de Santa María, próxima ao albergue, sobresae de entre o complexo de edificios que forman o núcleo. A súa igrexa, de estilo gótico francés, foi construída a finais do século XII e principios do XIII e posúe unhas grandes ventás decoradas con vidreiras modernas. Preside o altar maior a imaxe de Santa María de Orreaga / Roncesvalles, unha bela talla gótica de madeira revestida de prata e adornos dourados. O conxunto inclúe un claustro que data do século XVII e que substitúe ao gótico que se derrubou en 1600 tras unha intensa nevada (en época invernal aínda é habitual contemplar nel grandes masas de neve) e a capela de San Agustín, que se abre desde aquel.

No centro desta antiga sala capitular de estilo gótico atópase o sepulcro de Sancho VII o Forte, rei de Navarra entre 1194 e 1234. A laxa que o cobre é unha estatua que reflicte a impoñente altura do monarca, de 2,25 metros. Á cabeceira da capela exhíbense tras unha reixa as cadeas que rodeaban a tenda do califa almohade Muhammad al-Nasir, coñecido polo sobrenome de Miramamolín, durante a batalla das Navas de Tolosa.

Esta xesta enfrontou o 16 de xullo de 1212 nas inmediacións da poboación xienense de Santa Elena a un exército aliado cristián formado en gran parte polas tropas castelás de Alfonso VIII de Castela, as navarras de Sancho VII de Navarra e as aragonesas de Pedro II de Aragón contra o exército numericamente superior do califa almohade Muhammad al-Nasir. Saldada cunha importantísima vitoria do bando cristián, esta batalla foi o punto álxido da Reconquista e o principio do fin da presenza musulmá na península ibérica.

No enfrontamento as tropas de Sancho o Forte chegaron ata a tenda de Muhammad al-Nasir cortando as cadeas que a protexían. As vidreiras da capela ofrecen unha visión desa mesma batalla. A fachada da igrexa de Santa María está unida á casa dos Beneficiados (os beneficiados eran clérigos que ocupaban un chanzo inferior ao dos cóengos na xerarquía eclesiástica: as súas vivendas, levantadas na segunda metade do século XVIII, constitúen un longo bloque horizontal) por un paso elevado que conforma o Portal dos Peregrinos, datado en 1726.

Neste pequeno túnel, a través do cal desembocaba na praza de Santa María o antigo camiño de peregrinación que descende de Ibañeta, atópase unha porta medieval de arco apuntado que sinala a entrada ao antigo cárcere. Xunto ao claustro da colexiata atópase a casa prioral, construída no século XIX.

O seu interior acolle as dependencias do cabildo de Roncesvalles, formado por un grupo de cóengos seculares que substituíron en 1983 á última comunidade regular. A biblioteca e o museo ocupan un edificio xuxtaposto á casa prioral formando un bloque horizontal. O arquivo e biblioteca, só aberto a especialistas, comprende máis de 15.000 volumes de todo tipo de materias, aínda que destacan as obras sobre cuestións teolóxicas, filosóficas e de historia eclesiástica. Hai volumes en varias linguas como hebreo, grego, latín, vasco e ata chinés. Algunhas das pezas máis interesantes, como o códice do século XIV

La Pretiosa, exponse no museo da colexiata. O museo garda, ademais, pezas de gran interese, entre as que se inclúen esculturas, pinturas e obxectos de ourivaría, así como mobles, tapices, moedas e libros de gran importancia bibliográfica. Talvez a obra máis coñecida de todas sexa o xadrez de Carlomagno, un relicario do século XIV de prata dourada e esmaltada, chamado así pola súa disposición en taboleiro de xadrez, que segundo a lenda pertenceu ao emperador franco. Carlomagno tería estado xogando sobre el mentres Roldán, próximo a morrer, tanguía o olifante, ou corno de chamada, que portaba ao pescozo. Todas estas pasaxes fan referencia á batalla de Roncesvalles, que tivo lugar o 15 de agosto do ano 778 nun lugar pouco claro.

Hai quen a sitúa na chaira onde están Espinal e Burguete, outros a elevan ata os portos de Cize, uns terceiros sitúana no lugar por onde serpea desde Francia a España a estrada de Luzaide-Valcarlos mentres que para o Cantar de Roldán o enfrontamento tería sido en Roncesvalles. O ataque produciuse cando o exército de Carlomagno, á súa volta dunha expedición máis aló das fronteiras do reino, foi atacado e vencido polos vascóns.

O groso do exército atravesou os Pireneos sen problemas por Ibañeta e acampou á tardiña preto de Luzaide-Valcarlos. Roldán, conde da marca de Bretaña, encabeza a retagarda, que é practicamente aniquilada. Este feito histórico transfórmase tres séculos máis tarde na Chanson de Roland, cantar de xesta que magnifica ata o extremo a historia. Os atacantes converteranse en 400.000 sarracenos e Roldán asumirá o papel de mesmísimo sobriño de Carlomagno. O conflito, segundo o cantar, prodúcese despois da traizón de Ganelón, padrasto de Roldán. Carlomagno, a instancias deste último, tería decidido enviar a Ganelón a unha perigosa embaixada ante o monarca pagán zaragozano Marsil.

Este, enfurecido, trama a súa vinganza e acorda con Marsil a destrución da retagarda do exército carolinxio, mandada por Roldán e o máis selecto da nobreza franca. Nos desfiladeiros, este exército é atacado por hordas musulmás. Roldán non solicita axuda ata que está todo perdido. Cando o seu desenlace se achegaba, tangue o olifante que portaba ao pescozo e, acto seguido, trata de destruír a súa espada Durandal (que tiña, entre outras reliquias, un dente de san Pedro incrustado na empuñadura) contra unha roca para que non caia en mans pagás.

Pero é a roca a que se parte e el morre. Carlomagno, que nese momento estaría a xogar co seu xadrez, escoita a afastada chamada e acode en socorro, aínda que xa é demasiado tarde. Tras vingar a morte dos seus fieis e aniquilar ao exército de Marsil, dá sepultura aos guerreiros e transporta ata Francia os cadáveres de Roldán e doutros combatentes, como o de Oliveros, e o do arcebispo Turpín. Ganelón é xulgado e axustizado. Os séculos situaron algunhas pasaxes do épico cantar nas inmediacións da colexiata. Así, e sempre segundo a novela, sobre a roca fendida tería sido edificada a capela do Espírito Santo, que aloxaría tamén a fosa de innumerables guerreiros francos.

A Colexiata atesoura recordos dos protagonistas, como as mazas de Roldán e Oliveros e os seus olifantes, as zapatillas de Turpín ou o nomeado xadrez. Xunto ao xadrez no museo exponse outras obras de valor como o relicario das Espiñas, peza de prata dourada que formou parte do legado que regalou á súa morte don Francisco de Navarra, ou a chamada esmeralda de Miramamolín, xoia que, de acordo coa tradición, o rei Sancho VII o Forte arrebatou ao rei mouro na batalla das Navas de Tolosa. Entre as pinturas destacan A Sagrada Familia de Luis de Morales ou o Tríptico da crucifixión, táboa do século XVI con influencia do Bosco.

O edificio máis antigo dos conservados é a capela do Espírito Santo ou silo de Carlomagno (século XII) de estilo románico. Pode suporse que a súa orixe se debe ao enterramento dos combatentes francos caídos na batalla de Roncesvalles. Trátase dun templo funerario, un recinto en que se oficiaban misas polos peregrinos falecidos no hospital. Enterrados noutro lugar, unha vez transcorrido un tempo os seus restos eran depositados no osario situado baixo a capela exenta.

En 1977 descubriuse nel unha fosa de 8,86 por 8,60 metros que contiña preto de dous metros de altura de materiais, entre os que se atoparon uns 300 cranios humanos. Estes restos aínda se poden contemplar na actualidade desde unha trapela. Xunto a esta capela álzase a igrexa de Santiago, un pequeno templo gótico edificado no século XIII. Foi utilizada como parroquia ata o século XVIII. Quedou sen culto durante un longo período ata que foi restaurada por Florencio Ansoleaga no século XX, quen incorporou a lendaria campá que orientaba aos peregrinos na capela que había no outeiro de Ibañeta. No seu interior hai unha figura do apóstolo Santiago.

Cada 15 de agosto recítase nesta capela o Cantar de Roldán e outras obras relacionadas coa batalla. Os peregrinos poden visitar o conxunto monumental tanto con reserva previa se son grupos numerosos como sen cita previa. A entrada inclúe o paso polo claustro e á sala capitular así como unha visita guiada ao museo, ao silo de Carlomagno e á capela de Santiago. A entrada para os peregrinos (con credencial) é de 3,70 euros.

O conxunto monumental pecha os días 1 e 6 de xaneiro, 8 de setembro e 25 de decembro. De abril a outubro abre de 10.00 a 14.00 e de 15.30 a 19.00 horas e de novembro a marzo, de 10.00 a 14.00 e de 15.00 a 18.00 horas. Pero desde o 10 de decembro ao 15 de febreiro o horario é de 10.30 a 14.30 e os mércores permanece pechado. A igrexa colexial (948 760 000) permanece aberta de 8.00 a 20.30 horas salvo en horas de culto. Para máis información e reservas: 948 790 480 ou auriaorreaga@gmail.com;  http://roncesvallesorreaga.blogspot.com.es. Nun plano máis lúdico, e gastronómico, os peregrinos tamén poden visitar a queixaría Roncesvalles-Orreaga (948 760 115), aberta de luns a venres de 8.00 a 15.30 horas. Nela elabóranse dous tipos de queixo curado de ovella, o convencional e o ecolóxico.