Que ver

@ Paco Rodríguez

A vía milenaria avanza por San Pedro, rúa empedrada onde se concentra na actualidade gran parte da actividade hostaleira e cultural de Compostela. Tras descender por ela, e xa no límite da cidade monumental, se vira cara á dereita (desviándose do trazado xacobeo) o viaxeiro atoparase co Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC) -recinto de exposicións levantado polo arquitecto portugués Álvaro Siza en 1993- e, xusto enfronte, a man dereita, co antigo convento de Santo Domingo de Bonaval, construído no século XIII polo peregrino santo Domingo de Guzmán. Os seus muros acollen desde 1977 o Museo do Pobo Galego, un retrato etnográfico de Galicia cun amplo e variado conxunto de pezas de oficios tradicionais, do mar ou da arquitectura popular. No recinto destaca a súa belaescaleira helicoidal tripla, de gran audacia estrutural, un dos elementos máis singulares do patrimonio de Compostela e un dos máis fotografados. O museo pódese visitar de martes a sábado de 10.00 a 14.00 e de 16.00 a 20.00 horas e o domingo, de 11.00 a 14.00 horas. A igrexa do conxunto, construída no século XIV a partir do estilo coñecido como gótico mendicante, consta de tres naves separadas por arcos de medio punto. Nunha capela lateral acolle o Panteón de Galegos Ilustres, onde descansan figuras tan destacadas para a memoria galeguista e cultural da comunidade galega como os escritores Rosalía de Castro, Castelao, Alfredo Brañas ou Ramón Cabanillas, así como o escultor Francisco Asorey.

A partir do pasadizo que se forma entre os muros do CGAC e o Museo do Pobo Galego o peregrino accederá a un dos recintos axardinados con maior encanto e de maior goce para os composteláns, escenario perfecto para diversas manifestacións artísticas. Trátase do propio parque de Santo Domingo de Bonaval, antiga leira e cemiterio do convento dominico. Proxecto dirixido tamén por Álvaro Siza e a paisaxista Isabel Aguirre, trátase dun belo parque de deseño contemporáneo desde onde se terá unha inmellorable panorámica dos tellados da cidade (a mellor vista tense desde o alto do antigo camposanto). Na parte inferior, utilizada outrora como horta polos monxes, sitúase unha estatua de Eduardo Chillida coñecida como A porta da música.

Xa de volta á sirga peregrina, o camiñante chega á porta do Camiño, unha das sete históricas entradas á antiga cidade amurallada compostelá. A ruta penetra entón no centro histórico a través da rúa Casas Reais, chamada así por urbanizarse con vivendas de propiedade real e onde antigamente se situaba o gremio de cambiadores de moeda. Acto seguido os camiñantes descobren a impoñente capela das Ánimas, con fachada neoclásica, levantada grazas ás esmolas dos devotos das ánimas do purgatorio. Dentro gárdase unha importante colección de arte relixioso.

Tras esta visita, o camiñante diríxese cara á praza de Cervantes, primeiro gran espazo histórico de encontro e comercio da cidade e sede ata finais do século XVIII do Concello. Un busto do coñecido autor de O Quixote coroa a súa fonte. Este lugar era coñecido no século XII como O Foro, por ser onde o pregoeiro lía os acordos municipais.

O viaxeiro descende a continuación pola rúa de Acibechería, lugar onde se concentraban os múltiples artesáns do acibeche.

Os árabes xa potenciaran o uso deste mineral negro, aínda que foi a partir do século XIIII, e vinculado ás peregrinacións xacobeas, cando se produciría un gran desenvolvemento da acibechería. En Compostela, os concheiros (gremio que vendía cunchas de vieira aos peregrinos recentemente chegados) decidiron utilizar o acibeche, polo que se iniciou unha produción de enormes proporcións que duraría varios séculos. Aínda hoxe en día son numerosos os talleres composteláns que traballan a talla desta pedra semipreciosa.

Pouco despois, e se vira cara á dereita, o viaxeiro pode proseguir percorrido pola Troia, ruela escoltada por bares e lugar de picoteo dos composteláns. Nela sitúase a literaria Casa da Troia, antiga pensión de estudantes inmortalizada por Pérez Lugín na novela de mesmo nome. Nesta obra, de 1915, nárranse as aventuras e desventuras da coñecida vida universitaria compostelá do século XIX. O edificio que alberga o Museo Casa da Troia construíuse a mediados do século XVIII. No primeiro piso mantense o antigo salón-comedor, tamén habilitado como zona de estudo e que na época de esplendor da casa acolleu o lugar de ensaio da tuna compostelá. No segundo piso están os dormitorios, mentres que no ático, con grandes vistas ao centro histórico compostelán, consérvase a cociña e outro pequeno dormitorio. O soto, que antigamente se usaba como corte dos cabalos, está na actualidade dedicado ás tunas universitarias e nel pódense admirar diversos instrumentos musicais. O museo, xestionado pola Asociación de Antigos Tunos Composteláns, só se pode visitar no verán. No 2013 reabriu as súas portas o 2 de xullo. Abre de martes a sábado de 11.00 a 14.00 e de 16.00 a 20.00 horas (os venres, ata as 22.00 horas) e os domingos tan só pola mañá. Máis información: 981 585 159.

Fachada de mosteiro de San Martiño Pinario / @ Xoán A. Soler

Se se prosegue pola rúa da Troia avanzarase ata a praza de San Martiño Pinario, onde se sitúa a fachada da igrexa do mosteiro. Neste templo, levantado a partir do século XVI e que, xunto á catedral, é o mellor exemplo do barroco galego, destaca a súa fachada plateresca e o frontón superior, onde se presenta a san Martín partindo a súa capa cun pobre. A escalinata barroca e as torres, de altura prudencial para non superar ás da catedral, son dous dos seus elementos característicos. No seu interior destacan o retablo maior barroco e o coro, labrado en nogueira e considerado o máis importante dos realizados en Galicia. A igrexa só ten culto en cerimonias privadas e actos especiais.

Se se bordea cara á esquerda este cenobio, chegarase á súa porta principal, situada enfronte da fachada de Acibechería da catedral compostelá. O mosteiro foi fundado por un grupo de benedictinos instalados no lugar pouco despois do achado dos supostos restos do apóstolo Santiago. De grandes dimensións, é o segundo mosteiro máis grande de España despois do Escorial. O conxunto alcanza o seu maior desenvolvemento e riqueza no século XV e é partir do século XIX cando deixa de ser mosteiro. De gran sinxeleza de liñas, o que máis chama a atención da súa fachada é a escalinata de acceso e as columnas dóricas que enmarcan a portada. Entre as figuras representadas está san Martiño de Tours. Na actualidade, o conxunto acolle no seu interior diversos usos como Seminario Maior, Escola de Traballo Social, sede dos estudos de Teoloxía, Arquivo Diocesano ou residencia universitaria.

Praza do Obradoiro

Se o peregrino continúa o seu descenso pasará polo arco que conduce ata a praza do Obradoiro e no que é habitual que o son dunha gaiteiro o acompañe na súa travesía. Chega entón á belísima praza que concentra os usos e oficios desta localidade milenaria. Á dereita levántase maxestoso o Hostal dos Reis Católicos, hoxe parador nacional e outrora Hospital Real para peregrinos. Ao seu lado, e enfronte da catedral, sitúase o pazo de Raxoi, a sede do Concello compostelán. Á súa esquerda localízase o colexio de San Xerome, sede do reitorado da centenaria Universidade santiaguesa, e, coroando a praza, a fachada oeste da catedral, de estilo barroco, o monumento máis fotografado por todos os romeus.

Plaza del Obradoiro / @ Janet González Valdés

Mención aparte pola súa vinculación xacobea merece o Hostal dos Reis Católicos, mandado construír o 3 de maio de 1499 polos monarcas Isabel e Fernando, quen, tras unha visita a Compostela, constataron as carencias en canto a atención sanitaria aos romeus. Nas súas mellores épocas o Hospital Real chegou a contar con medios moi avanzados para a época e con médicos, axudantes e unha boa botica. Contan as crónicas que os peregrinos eran, incluso, atendidos en máis de media ducia de idiomas europeos. Con todo, o complexo sufriu posteriormente un abandono e aos romeus tan só se lles podía facilitar comida. Como anécdota, cabe apuntar que nalgunhas épocas se chegou a concentrar a tres peregrinos por cama.

No conxunto destaca a súa bela fachada de estilo plateresco cunha porta estruturada a man de arco triunfal sobre a que se conservan dous medallóns cos bustos dos Reis Católicos. Sobre o friso áchase a fiestra do apousento real, reservado para as estancias dos monarcas en Compostela. Curiosa atención merecen tamén as gárgolas que adornan a cornixa. No interior destacan os seus catro patios e unha fermosa capela oxival, cun cruceiro e unha bóveda de bela factura.

Desde mediados do século XX o complexo pasou a ser un luxoso parador, considerado por moitos como o hotel máis antigo do mundo, con elegantes estancias e un luxoso comedor. A pesar diso, aínda conserva na actualidade un hospitalario costume en recordo das súas orixes como hospedaxe para peregrinos. O hostal ofrece aos romeus dez almorzos, dez comidas e dez ceas, totalmente gratuítos, unha vez que presenten a credencial de ter completado o Camiño. A miúdo adoitan sortealas os mesmos peregrinos que fan cola ante o edificio da praza do Obradoiro.

A modo de breve pincelada, cabe destacar que o colexio de San Xerome foi levantado no século XVI polo bispo Fonseca, quen anhelaba un espazo para os estudantes pobres de artes. De estilo renacentista, ten un portal tardogótico que pertenceu orixinalmente ao antigo hospital para peregrinos situado outrora na Acibechería.

Pola súa banda, o pazo de Raxoi foi levantado por un enxeñeiro francés no século XVIII. De estilo neoclásico, entre os seus usos estivo o de servir de seminario de confesores, residencia dos nenos do coro da catedral ou cárcere civil e eclesiástico. No seu tímpano consérvase un relevo da batalla de Clavijo, esa contenda tan recordada ao longo da ruta francesa na que, segundo a lenda, a intervención divina do Apóstolo, presentado por primeira vez como Santiago Matamouros, axudou a gañar a batalla á invasión musulmá.

Convento de San Francisco / @ Xoán A. Soler

Convento de San Francisco

Se o peregrino deixa a man esquerda o Hostal dos Reis Católicos e avanza pola rúa de San Francisco atoparase coa maxestosa Facultade de Medicina (construída entre 1910 e 1928) e, uns metros despois, cun monumento a san Francisco realizado polo escultor Francisco Asorey e, detrás, co propio convento de San Francisco, mosteiro franciscano levantado no século XIII. A tradición sitúa que o santo peregrinou a Compostela no ano 1214 e que foi o fundador deste conxunto. Máis aló das diversas teorías fundacionais alimentadas pola imaxinación popular, o único certo é unha placa conservada na portería do convento. Reprodúcese a continuación polo seu interese: «Vindo o noso pai san Francisco a visitar ao apóstolo Santiago, hospedouno un pobre carboeiro chamado Cotolay, cuxa casa estaba xunto á ermida de San Paio, na saia do monte Pedroso. De alí saía o santo ao monte a pasar as noites en oración. Alí reveloulle Deus que era a súa vontade a edificación dun convento no sitio onde está, chamado Val de Deus e Val do Inferno, e sabendo o santo era do mosteiro de San Martín, pediullo ao pai abade por amor de Deus e ofreceu ser o seu foreiro e pagar en cada ano un cestiño de peixes. Aceptou o pai abade e diso fíxose foro asinando o santo, do cal dan fe os anciáns de San Martín viron e lido. Habido o sitio, dixo o santo a Cotolay: “Deus quere que me edifiques un convento da miña orde”. Respondeu Cotolay que como podía un pobre carboeiro. “Vaiche a aquela fonte -dixo o santo-, que alí che dará Deus con que”. Obedeceu Cotolay e achou un gran tesouro co que edificou este mosteiro. Bendixo Deus á casa de Cotolay; casou notablemente. Foi rexedor desta cidade e edificou os muros dela que agora van xunto a San Francisco e antes ían pola Azabachería. A súa muller está enterrada na Quintana e Cotolay, fundador desta casa, neste sepulcro que para si escolleu. Faleceu santamente o ano do Señor de 1238».

Do convento orixinal tan só se conservan cinco arcos apuntados que se achaban na sala capitular onde o rei Carlos V celebrou cortes no ano 1520 -que se poden admirar no claustro- e o sepulcro do propio Cotolay. A reconstrución do conxunto tivo lugar a partir de 1742.

Claustro del pazo de Fonseca / @ Sandra Alonso

Pazo de Fonseca

De volta á praza do Obradoiro, e se o peregrino vai en sentido contrario, achégase ata a contorna do pazo de Fonseca, un recinto pedagóxico mandado construír polo arcebispo Alonso de Fonseca e que entrou en funcionamento no século XVI. Foi sede da Universidade. No conxunto, xunto á súa fachada renacentista destacan o claustro, a capela gótica e o salón artesoado, que acolle exposicións temporais. No seu primeiro piso tamén se esconde a Biblioteca América, un auténtico museo con fondos especializados sobre América Latina que a converten nunha das máis importantes do país. En total acolle preto de 30.000 xoias bibliográficas. O edificio é sede desde hai anos da Biblioteca Xeral, un dos recintos de estudo de maior afluencia para os mozos en época de exames.

Praza de Platerías

Se o romeu retrocede á contorna da catedral e rodéaa ata chegar á fachada románica de Platerías, poderá admirar a bela praza contigua, que debe o seu nome aos talleres de ourives situados na súa contorna na Idade Media. No centro da praza destaca a súa famosafonte dos Cabalos. O conxunto, realizado en granito, inclúe unha figura feminina que levanta a estrela de Compostela. É tradición dos peregrinos lanzar unha moeda a esta fonte para que se cumpra un desexo.

Na praza tamén se acha o Museo das Peregrinacións, aberto no ano 2012. Alberga diversas exposicións con contidos vinculados á historia de Santiago e do Camiño. Merece a pena ir á súa cafetería, desde onde se aprecia unha destacable vista da torre da Berenguela da catedral.

Praza da Quintana

O percorrido polas prazas que rodean a catedral continúa entón pola Quintana, impoñente espazo aberto xunto ao templo e delimitado cara ao leste polo muro do mosteiro de San Paio de Antealtares. O máis rechamante do recinto é a súa división en dúas partes diferenciadas. Na inferior, coñecida como Quintana de Mortos, enterrouse a veciños de Santiago ata o ano 1780 cando, por falta de espazo, comezouse a utilizar o cemiterio de Santo Domingo de Bonaval. A parte superior coñécese, por contraposición, como Quintana de Vivos.

Plaza de la Quintana / @ Paco Rodríguez

Na zona inferior sitúase a coñecida como Casa da Conga, antiga Casa dos Cóengos, ao ser levantada en 1709 polo arquitecto Domingo de Andrade como vivenda para os cóengos da catedral. Esta construción estrutúrase en catro edificacións cun pórtico que as comunica. A situada máis cara á praza de Platerías acolle a sede do Colexio de Arquitectos de Santiago, mentres que as situadas cara ao lado contrario son sede de restaurantes e bares nocturnos.

Na Quintana de Vivos localízase a barroca Casa da Parra, edificada tamén por Domingo de Andrade a finais do século XVII. Destaca a súa decoración a base de acios. Acolle distintas exposicións.

Na praza descansa impoñente o mosteiro de San Paio de Antealtares, mandado construír no século IX por Alfonso II, o monarca baixo cuxo reinado atopáronse os supostos restos do Apóstolo. Os seus monxes benedictinos debían encargarse de custodiar as reliquias recentemente achadas, unha función que cumpriron ata o século XI, cando se derivou ao cabido catedralicio. No século XV os monxes son substituídos por monxas de clausura, que aínda permanecen na actualidade. A igrexa do recinto alberga un Museo de Arte Sacro onde se garda o altar atopado xunto ao sepulcro do Apóstolo.

Outros espazos destacados

Entre outros lugares que tamén merecen unha visita sitúase, aínda en pleno centro histórico, a praza do Toural, co pazo de Bendaña, un palacio urbano do século XVIII que alberga o museo do pintor surrealista Eugenio Granell.

La Rúa do Vilar / @ Paco Rodríguez

Case nas súas inmediacións, aínda que xa fóra das murallas, descansa o parque da Alameda, desde o século XIX o máis tradicional xardín urbano e de lecer dos composteláns. É rechamante a disposición do seu paseo central, con corredores diferenciados para as distintas clases sociais de hai 200 anos. Tamén, o arco triunfal que dá acceso ao circular paseo dos Leóns, nun de cuxos bancos se puxo unha figura do insigne escritor galego Valle-Inclán. Avanzado este paseo, os viaxeiros terán a posibilidade de admirar unha das máis belas perspectivas da zona monumental. O conxunto, cunha gran variedade de especies arbóreas, incluídos carballos ou castiñeiros de Indias, tamén acolle a carballeira de Santa Susana, cunha capela. Os peregrinos descubrirán no parque un belo palco de música, algún pombal e, á súa entrada, a colorida figura das Dúas Marías, Maruxa e Coralia Fandiño, dúas irmás que pasaron a formar parte da historia viva e aínda recente de Compostela. Os santiagueses de máis idade recórdanas vestidas de domingo e cunha rechamante maquillaxe. Sempre cando o reloxo marcaba as dúas en punto iniciaban un paseo diario na Alameda e atopábanse» coas novas xeracións de estudantes. Cun pasado de esquerdas, durante o franquismo foron vexadas, polo que adoptaron, como un mecanismo de defensa, un particular modo de vivir.