A Catedral de Santiago

Catedral románica / @ Arturo Franco Taboada

A Catedral de Santiago, un faro para o cristianismo

A principios do século  XI entre a mitra compostelá empeza a  germinar a necesidade de que Santiago conte cunha basílica acorde ao gran número de camiñantes que xa recibía e ao status que o santuario xacobeo tiña como faro do cristianismo. Pénsase nun modelo similar ao das grandes catedrais de peregrinación, presentes en varios dos puntos franceses de onde partía a ruta. Trataríase dun santuario con planta de cruz latina que permitise a circulación ordenada e interior dos fieis e peregrinos e facilitase, ao mesmo tempo, a celebración da misa.

A partir da iniciativa do bispo Diego Peláez e do rei Alfonso VI e, grazas, sobre todo, ao decisivo empuxe do arcebispo Diego Xelmírez, quen concentrou gran parte do seu ánimo construtor na catedral, arrincan no ano 1075 as obras da Catedral de Santiago. Tras comezar os traballos pola ábsida e o  transepto, a finais do século  XI ten lugar una das épocas máis frutíferas ao concluírse as capelas da  girola e o altar maior, levantarse o palacio episcopal e iniciarse as fachadas  románicas de  Azabachería e Praterías. A estrutura exterior e as  fortificaciones das portadas danse por acabadas no ano 1128 mentres que o claustro  románico conclúese seis anos despois.

Os traballos catedralicios concentran en Compostela aos mellores construtores do momento, como ao Mestre Esteban (autor da catedral  románica de Pamplona e escultor dos portais de San Isidoro de León) ou, anos despois, ao Mestre  Mateo, artífice da cripta coa que se salvou o desnivel que había na actual Praza do Obradoiro e, sobre todo, de óbraa cume do  románico, o Pórtico da Gloria. Daquela, ademais, sen portas que o ocultasen ao exterior, o conxunto escultórico presentábase aos romeus en todo o seu esplendor. O 3 de abril do ano 1211 conságrase a gran catedral  románica nun acto presidido polo arcebispo compostelán Pedro Muñiz e que contou tamén coa presenza do rei Alfonso IX, gran devoto de Santiago e asiduo peregrino. A consagración do templo confirma a época dourada das peregrinacións a Compostela.

Fachada de Azabachería / @ María Moldes

Acceso pola Porta  Francígena, actual  Azabechería

Moito cambiou a catedral e a visita á mesma por parte dos peregrinos desde a Idade Media. A pesar de que o templo conserva a planta  románica e algúns lugares xa existentes durante a súa consagración, á inicial basílica sumáronse ao longo dos séculos achegas góticas, renacentistas e, sobre todo, barrocas, que modificaron a súa aparencia externa e cambiaron o modo de acceso e convivencia nel dos peregrinos. Así, por exemplo, desde o século  XII, os romeus que chegaban a Santiago polo Camiño Francés accedían á catedral pola coñecida Porta  Francígena, situada cara ao norte, na actual  Azabachería. A fachada non é a mesma xa que a inicial, de estilo  románico, derrubouse a mediados do século  XVIII. O  Códice  Calixtino, primeira gran guía de peregrinación a Santiago, permite ao lector imaxinar como era daquela o aspecto exterior da Praza de de a Inmaculada, coñecida popularmente como  Azabachería, pola tradicional presenza na súa contorna de talleres dedicados ao acibeche.

Cando nós, os de nación francesa, queremos entrar na basílica do Apóstolo, facémolo pola porta setentrional. Diante desta entrada, xunto ao camiño, áchase o hospital de peregrinos pobres de Santiago, e a continuación, alén da rúa, hai un atrio do que se baixa por 9 banzos. Ao concluír a escaleira deste atrio, hai unha admirable fonte que non ten parella en todo o mundo. Aséntase esta fonte sobre tres gradues de pedra, que sosteñen unha  hermosísima cunca de pedra de forma circular, e  cóncava, a maneira de  cubeta ou cunco, de tal tamaño que eu calculo que poden bañarse comodamente nela quince persoas.

Capítulo IX do Libro V do  Códice  Calixtino

Como unha curiosidade que caracterizaba ao templo e que unha modificación no mesmo tamén alterou, era a antiga posibilidade de durmir nel. A pesar de que no exterior desa Porta  Francígena situábase un hospital para peregrinos (ao que se refire o  Códice), hoxe desaparecido, moitos dos cansos romeus pasaban a noite nese templo polo que tantos quilómetros percorreran. A catedral mantíñase aberta día a noite, algo que só cambiou tras a colocación das portas exteriores no século  XVI. Aínda así, a posibilidade de pasar a noite no templo catedralicio mantívose vixente ata o ano 1768.

O poder de atracción da fachada barroca que se levantou séculos despois no Obradoiro, e que animou aos peregrinos para acceder ao templo por ela, e a precaria conservación da fachada  románica de  Azabachería poden ser dúas dos motivos polos que esta se derrubou. Nela representábanse escenas do Paraíso, coa caída en pecado e promesas de redención; a actual, barroca e  neoclásica, conserva varios motivos xacobeos, como un Santiago peregrino adorado por reis. Aínda hoxe é onde desembocan os Camiños Francés e Inglés.

As fachadas da Quintana e a  Berenguela

Da contigua Praza da Quintana destaca o longo muro barroco coroado por  pináculos co que no século  XVII tratouse de dar unha imaxe de conxunto a esta fachada este. Nela sitúase a Porta de Vos Abades, só aberta en anos santos para facilitar a saída do templo aos fieis, a coñecida Porta Santa e o Pórtico Real, a entrada real que hoxe acolle á tenda catedralicia. De entre o conxunto o que centra máis miradas é a Porta Santa, que tan só ábrese en anos xacobeos, e que foi levantada no século  XVI. Quen a traspasa, cumprindo as condicións de confesión e comuñón, gañarán o Xubileu. A porta áchase enmarcada por 24 estatuas recuperadas do coro de pedra  románico do Mestre  Mateo, que foi desmontado no século  XVI. Na parte superior destacan as esculturas de Santiago e os seus discípulos  Atanasio e  Teodoro.

Torre del Reloj - Puerta Santa / @ Xoán A.Soler

Unindo as prazas da Quintana e  Praterías #alzar  majestuosa, a Torre do Reloxo, a máis bela da catedral, e coñecida por todos os composteláns como  Berenguela por ser o arcebispo francés  Berenguel de  Landoira quen finalizou o seu corpo inferior, de estilo gótico, no século  XIV. Sobre esta construción o arquitecto Domingo de Andrade levantou a torre  octogonal, que se presenta adornada con motivos xacobeos e formas vexetais. A lanterna superior acéndese durante os anos santos para marcar o rumbo aos peregrinos. A torre alberga a maior das campás da catedral, coñecida tamén como  Berenguela.

A fachada de Praterías

A continuación xa se abre a ollos dos camiñantes a única fachada  románica que aínda se conserva da catedral medieval, a que se orienta cara ao sur, coñecida como  Praterías, polos diversos talleres que na súa contorna vendían recordos en prata con motivos xacobeos. Data do ano 1078 ou 1103 e atribúese ao mestre Esteban. Por ela accedían ao templo os romeus que chegaban a Santiago pola Vía da Prata e polo Camiño Portugués. Sobre o seu lenzo representáronse distintas escenas da vida de Jesús como a Encarnación, Predicación e Paixón. Un incendio ocorrido no século  XII impediu que non conserve toda o seu  esbeltez e que, debido á reconstrución e engadidos posteriores procedentes da fachada  románica de  Azabachería -e que se aprecian nos muros laterais-, a súa iconografía áchese un pouco desordenada. No centro, e xunto a Cristo, localízase a Santiago, mentres que o dobre portal céntrase na natureza humana e divina do Fillo de Deus.

Fachada del Obradoiro / @ Xoán A. Soler

Fachada barroca do Obradoiro

O traxecto polo exterior da catedral continúa pola súa estampa máis  icónica, a fachada do Obradoiro, nome que procede do gran número de talleres de canteiros ( obradoiros en galego) que durante os séculos  XVII e  XVIII centráronse en construír a gran portada barroca, naquel tempo considerada como necesaria para mostrar ao mundo a importancia deste símbolo relixioso (e criticada no século  XIX por excesiva). Durante os primeiros séculos da catedral a súa estampa oeste era moi distinta á actual. Dúas torres  románicas de altura desigual coroaban unha portada aberta día e noite e que deixaba ao descuberto o gran Pórtico da Gloria, visible desde o exterior. As remodelacións barrocas, que ao cabo serviron como absoluta renovación do exterior do templo, inícianse no ano 1650.Varios construtores como Domingo de Andrade, Pena de Toro ou Casas e  Novos elevan e igualan as torres nos seus 74 metros de altura.

Á dereita sitúase a Torre das Campás e, á esquerda, a da  Carraca, nome que se deriva dun instrumento musical instalado nela e que se facía soar nas celebracións de Semana Santa como símbolo de duelo pola morte de Cristo. Substituían ao son das campás aínda que, na actualidade, está moi en desuso. Na catedral recuperouse o son no 2011 con motivo do 800º aniversario da consagración do templo. A fachada componse de catro corpos nos que se adiviñan multitude de motivos xacobeos, como o arca e a estrela, unha cruz de Santiago ou, sobre todo, a imaxe do Apóstolo peregrino que coroa o templo e ao que renden culto dous reis españois.

Para acceder ao templo os peregrinos deberán ascender pola escalinata do Obradoiro construída a finais do século  XVI e que se basea nunha combinación de dúas escaleiras que facilitan a entrada e saída dos fieis ao templo. Detrás das súas reixas escóndese a cripta, erixida polo Mestre  Mateo entre 1180 e 1200 como base para soportar o peso do Pórtico da Gloria. Simboliza a Terra situada aos pés do Cristo do Pórtico. Con ela o prolífico construtor tamén logrou salvar o desnivel que había no Obradoiro. Este espazo só pódese visitar coa entrada do Museo Catedralicio (coa que tamén se pode entrar ao claustro, a Capela das Reliquias, ao Panteón Real e ao Tesouro). Nela reprodúcense, en diversas vitrinas, os instrumentos que tocan os 24 anciáns da Apocalipse do Pórtico.

Tamén desde o Obradoiro pódese acceder ao claustro renacentista do s.  XVI, de estilo  plateresco. Antes de chegar a el os viaxeiros atravesarán unhas salas cos achados atopados nas escavacións realizadas na tumba do Apóstolo e debaixo do templo. Como curiosidade histórica consérvase un tramo dunha antiga  rúa ou rúa. Neste lugar tamén se reconstruíu o coro de pedra do Mestre  Mateo que ocupou durante séculos a nave central da catedral.

Pórtico de la Gloria

O Pórtico da Gloria

Xa dentro da catedral o peregrino sitúase ante o Pórtico da Gloria, obra cume do templo e do  románico. Na actualidade o conxunto escultórico non se pode admirar en todo o seu esplendor debido ás obras de restauración que desde hai anos leva a cabo a Fundación Barrié para tentar frear a súa deterioración. Pero, iso si, os peregrinos poderán contemplar o  dintel  pétreo do Mestre  Mateo e acceder a un percorrido guiado polo mesmo.

O Mestre  Mateo concluíu o Pórtico da Gloria no ano 1188. Trátase dun sublime conxunto que plasma en pedra unha densa mensaxe teolóxica. Nel móstrase aos fieis a Xerusalén Celeste que alcanzarán tras o Xuízo Final. A obra, que inclúe máis de 200 figuras de granito, de gran realismo e expresividade, e entre as que, mesmo, algunhas parecen manter unha secular conversación, componse dun gran arco central dividido por unha columna ou  parteluz e por dous arcos laterais. O do centro basea a súa iconografía na Apocalipse de San Juan, con Cristo rodeado polos catro Evanxelistas e unha serie de anxos cos instrumentos da paixón. Nunha das  arquivoltas aparecen os 24 anciáns da Apocalipse con instrumentos musicais. A columna central do pórtico sostén a estatua dun  sedente apóstolo Santiago, patrón da catedral, quen recibe aos peregrinos. Neste  parteluz apréciase o rastro deixado por un dos rituais máis seguidos polos peregrinos e que tan só as actuais obras lograron restrinxir. Durante séculos os camiñantes chegados ao templo afundiron os dedos da súa man nunha cavidade xa  deformada por séculos de costume.

Detrás do  parteluz áchase a figura do que parece ser un Mestre  Mateo  arrodillado, que mira cara ao altar. Popularmente a esta figura coñeceulla como Santo dous Croques polo costume dos estudantes composteláns de dar tres toques coa súa cabeza na fronte do mestre para conseguir parte da súa sabedoría. Este ritual tampouco se mantén na actualidade. O arco da esquerda do Pórtico se reserva ao Antigo Testamento, a escenas do Paraíso e ao cativerio das tribos de Israel mentres que o dereito representa ao Novo Testamento e o Xuízo Final. Unha das imaxes que cativaron máis miradas e interpretacións de estudiosos e peregrinos foi o rostro do novo profeta Daniel, quen esboza unha natural, franca -e  pícara?- sorriso. Nela hai quen viu unha chiscadela cara á figura da bela  Esther, que se atopa enfronte.

Interior de la Catedral de Santiago

Percorrido polo interior

O templo, de considerables dimensións e acceso libre, garda nos seus interior vestixios dos diferentes estilos arquitectónicos que axudaron a levantalo. Do mesmo xeito que o modelo francés de igrexas de peregrinación conta cunha planta de cruz latina con tres naves por brazo e un  deambulatorio, que facilita o tránsito dos romeus polas capelas radiais. O centro da nave maior aloxou ata o século  XVI un coro de pedra levantado polo Mestre  Mateo, unha parte do cal aínda se pode contemplar no Museo Catedralicio. 

Ao longo dun percorrido pausado o romeu poderá admirar as sucesivas capelas da  girola. Por temas xacobeos dous das de maior interese son a capela do Salvador, onde unha inscrición reza que foi aquí onde se iniciou o templo  románico no ano 1075 e onde durante séculos houbo tradición de dar a comuñón aos romeus e de entregarlles unha carta que acreditaba a súa peregrinación, e a pletórica capela do Pilar, decorada con motivos relativos á secular tradición #romeu.

Entre as do cruceiro unha que tamén garda relación coas peregrinacións é a capela da Corticela, a máis antiga das existentes e, na actualidade, a máis popular da Catedral. Na súa orixe non se achaba no interior da basílica, senón entre o templo e a primeira muralla. Foi levantada no século IX polos monxes benedictinos que debían custodiar o sepulcro do Apóstolo. Xa integrada á basílica desde o século  XVIII moitos romeus deciden casar nela despois de coñecerse ao longo do Camiño. Esta capela tamén ten especial significación entre os estudantes composteláns quen adoitaba deixar peticións e desexos académicos de todo tipo ante unha imaxe que hai nela de Jesús no Horto das Oliveiras.

O periplo interior pola catedral fai unha nova parada ante o altar maior, desbordante conxunto barroco levantado ao redor dun considerable  baldaquino  piramidal sostido por columnas  salomónicas e oito anxos. Na obra, coroada por un Santiago ecuestre e un inferior Santiago peregrino, resérvase espazo para o  camarín onde descansa a famosa imaxe medieval do Apóstolo (adornada posteriormente cun  bordón e unha  esclavina), estatua á que todos os peregrinos e visitantes non dubidan en dar un abrazo. Esta tradición, a do abrazo ao Apóstolo, parece ser que xa se iniciou no século  XIII.

Tras este ritual o romeu afai descender á cripta  apostólica, situada baixo o Altar Maior, onde descansan os restos de Santiago e dos seus discípulos  Teodoro e  Atanasio. As reliquias do Apóstolo foron ocultadas o século  XVI ante o temor de que uns corsarios ingleses puideron levarllos. No século  XIX, e mentres as peregrinacións a Compostela sofren o seu maior declive, xorde a necesidade de volver atopalas (estaban perdidas no templo). Iníciase a súa procura e no ano 1879 localízanse uns ósos na actual capela da Madalena. O papa León  XIII confirmaría a súa autenticidade tan só cinco anos despois a partir dunha bula que logrou revitalizar o número de camiñantes cara a Santiago.

Vuelo del botafumeiro / @ Sandra Alonso

O botafumeiro

Fronte ao Altar Maior entra en funcionamento uno dos maiores símbolos da catedral de Santiago, o popular botafumeiro. Trátase dun inmenso  incensario (53 quilos e 1,5 metros de altura) de  latón bañado en prata que necesita a atención de oito especialistas ou  tiraboleiros para  columpiarlo polo interior da catedral. Suspendido a 20 metros de altura mediante un sistema de  poleas, alcanza unha velocidade de 68 km/ h.

O uso do botafumeiro ( Turibulum  mágnum) xa aparece recollido no  Códice  Calixtino. Empregábase como elemento  purificador ante as multitudes que se congregaban no interior do templo. O espectáculo, ao son do Himno do Apóstolo interpretado nos órganos barrocos, comeza tras a eucaristía. Esta reliquia, que cando vai cargada con carbón e incenso supera o 100 kg, só protagonizou un par de accidentes ao longo da súa dilatada historia. O 25 de xullo de 1499, coa presenza no templo de Catalina de Aragón, saíu voando para estrelarse contra a porta da praza de  Praterías. En 1622 rompeu a corda que o suxeita e caeu no chan, e no século  XX fracturou as costelas e o nariz dun peregrino que se achegou demasiado.

Catedral / @ Álvaro Ballesteros

Paseo polos tellados da Catedral

Desde a última década unha posibilidade que teñen peregrinos e turistas é a de visitar os tellados do templo, unha opción tan só habilitada outrora a grupos escollidos. Na Idade Media, con todo, os camiñantes accedían libremente a estas cubertas, un miradoiro de excepción que brinda aos viaxeiros unha  bellísima panorámica de Santiago e permítelles coñecer, previo pago dunha entrada e durante case unha hora,  rincónes inéditos da basílica. De pedra e repletos de chanzos, os tellados sorprenden aos viaxeiros cos diferentes estilos que os caracterizan e que dan mostras do pasado construtivo da sé.

Quen percorre por arriba as naves do  triforio, aínda que suba triste, vólvese alegre e  gozoso ao contemplar a espléndida beleza do templo. Capítulo IX do Libro V do  Códice  Calixtino

Desde estas cubertas o templo adquire unha dimensión máis humana. Así, os camiñantes poderanse achegar, por exemplo, ata a Cruz dúas  Farrapos (Cruz dos Farrapos) onde, na Idade Media, os peregrinos, despois de orar ante o Apóstolo, queimaban os seus hábitos, sucios despois da longa viaxe, como sinal de purificación. Acto seguido poñíanse algo novo como símbolo da mutación interior.

Cruz dos Farrapos / @ Xosé Castro

Durante o percorrido os visitantes tamén poderán ver de preto o coñecido reloxo da  Berenguela. Como único contratempo estará a choiva característica de Santiago e que, no inverno, pode deslucir este paseo polos ceos da catedral. Unha das singularidades da basílica e destes espazos de altura é que ata o ano 1962 os  campaneros da catedral vivían nunha casa levantada nos tellados. A última familia que residiu alí confirmou que, mesmo, nas cubertas convivían galiñas e un galo, nun galiñeiro instalado nunha nave lateral.

Información de interese

Os peregrinos interesados poderán dar o abrazo ao Apóstolo diariamente de 09.30 a 13.30 e de 16.00 a 19.00 horas. O sepulcro cos restos de Santiago tamén permanece aberto de forma diaria de 07.00 a 20.30 horas. O horario da basílica compostelá é de 07.00 a 20.30 horas. A entrada é libre e gratuíta, pero para acceder aos espazos comprendidos no Museo Catedralicio haberá que abonar unha entrada.