O Códice Calixtino

Códice Calixtino / @ Álvaro Ballesteros

Códice Calixtino (Codex Calixtinus): Todo o que hai que saber

O Códice Calixtino (Codex Calixtinus) é unha xoia manuscrita do século  XII, considerada a primeira e máis soada guía do Camiño de Santiago. O volume, está integrado por sermóns, himnos, milagres, textos litúrxicos, pezas musicais e relatos sobre o apóstolo Santiago e o roteiro xacobeo.

Constitúe o de Compostela o exemplar máis antigo e completo da obra coñecida como Liber Sancti Iacobi, da que existen preto de 200 copias repartidas por toda Europa. Os textos foron redactados en diversas épocas e de forma independente, pero a autoría do último dos libros que completan o Códice Calixtino, no que se fala concretamente do Camiño de Santiago, foi atribuída a un monxe francés Aymeric Picaud.

Contido do Códice Calixtino

Os 225 pergamiños que compoñen o Códice Calixtino divídense en cinco libros e dous apéndices. O Códice ábrese con dous folios nos que o pontífice Calixto II relata, a través dunha carta dirixida a «a moi santa asemblea da basílica de Cluny» e a «Diego Gelmírez, arcebispo de Compostela», os testemuños relacionados cos milagres realizados polo apóstolo Santiago recolleitos «percorrendo as crueis terras e provincias durante 14 anos».

O Libro I do Códice Calixtino é unha compilación de textos litúrxicos para as celebracións relixiosas en Santiago que acapara case todo o groso do manuscrito medieval. Séguelle o Libro dos Milagros, a narración de 22 prodixios da man do apóstolo Santiago. Non é ata o terceiro libro cando a obra comeza a introducir a tradición da peregrinación a través do relato da etapa de  evangelización do Apóstolo e o traslado do seu corpo ata Galicia.

O Libro IV aborda a aparición de Santiago a Carlomagno en soños para incitalo a liberar o sepulcro compostelán da invasión musulmá. Para axudalo a tal empresa mostroulle, a través dun camiño de estrelas, a dirección que debía seguir.

Pecha o Códice Calixtino o quinto libro, o máis coñecido, traducido e enxalzado de todo o volume. Trátase dunha extensa e completa guía destinada ao peregrino que describe o roteiro do Camiño Francés, os seus enclaves, os costumes dos pobos e cidades polos que pasa o itinerario e os santuarios que o camiñante non debe deixar de visitar. Inclúe, ademais, unha serie de consellos prácticos para o viaxeiro e advertencias sobre os perigos que podería atoparse na súa aventura ata Compostela, ademais de anécdotas que viviu durante a súa viaxe. 

Ao longo de 11 capítulos, o Iter prol Peregrinis ad Compostellam repasa as xornadas, os hospicios, os accidentes naturais que se cruzan no percorrido, os santos que «descansan» nel, a cidade de Santiago de Compostela -a catedral, o sepulcro, outras igrexas da capital galega- e as indicacións sobre como acoller aos peregrinos.

Os cinco libros complétanse cun apéndice que incorpora ao  códice un repertorio de cantos litúrxicos para as grandes cerimonias en conmemoración do apóstolo Santiago, 21 composicións polifónicas que, desde o punto de vista musical, constitúen a parte máis importante do manuscrito.

Códice Calixtino - Wikimedia Commons/Stegop

O roubo do Códice Calixtino e a súa recuperación

Tras estar salvagardada durante séculos na catedral de Santiago, a Iglesia estivo a piques de perder para sempre esta prezada reliquia documental. O 7 de xullo de 2011 facíase pública a noticia da desaparición do Códice Calixtino. Dous días antes os arquiveiros da catedral de Santiago, alarmados, comezaron a botar en falta o libro e alertaron do seu roubo ás autoridades.

Durante as primeiras horas de incerteza todo apuntaba a dous posibles móbiles que explicasen a desaparición do Calixtino: unha vinganza interna, dirixida principalmente contra o deán da catedral e entón responsable do arquivo, José María Díaz, ou un roubo encargado por algún coleccionista de arte. Algúns especialistas explicaron que, sen colaboración desde dentro, era imposible levala a cabo con éxito.

A policía, coa axuda dos especialistas da Brigada de Patrimonio Histórico, mergullouse nun minucioso estudo das cámaras de seguridade da catedral. Cun problema engadido: na habitación na que se gardaba o Códice Calixtino non había cámaras, as máis próximas estaban situadas nos corredores de acceso. O operativo incluíu controis de estradas aos que se sumaron efectivos da Garda Civil e da Garda Nacional Republicana en Portugal.

Pasado un mes da desaparición, a policía mantivo abertas todas as liñas de investigación, poro as teorías sobre o roubo evolucionaron a furto e, mesmo, a un secuestro, aproveitando, segundo os investigadores, a concorrida circulación no interior do templo e a falta de control sobre o acceso ao interior e as mochilas. Nesta situación o deán viuse obrigado a dimitir como arquiveiro catedralicio, recoñecendo que a desaparición do  códice era determinante nesa decisión e que, segundo todas as versións, as chaves da caixa na que se conservaba o libro xunto a outros documentos estaban postas na fechadura sen ningún tipo de vixilancia.

O 4 de xullo do 2012, o manuscrito aparecía envolvido nunha bolsa de plástico nun garaxe de Milladoiro, localidade veciña de Santiago de Compostela. Devandito garaxe pertencía a Manuel Fernández Castiñeiras, un antigo electricista que traballara no templo, quen tiña no seu poder non só o manuscrito, senón tamén outros obxectos de gran valor que durante anos fora levándose do santuario do Apóstolo.

No ano 2015, a Audiencia Provincial da Coruña condenou a Fernández Castiñeiras a 10 anos de prisión por furto e roubo con forza do  Códice  Calixtino, gran cantidade de reliquias da catedral, máis de 2,5 millóns de euros e o seu branqueo. Todo isto durante os doce anos que traballou na Catedral de Santiago.

Cidade da Cultura - Wikimedia Commons/Luis Miguel Bugallo Sánchez

O Códice Calixtino na actualidade

Tras a súa recuperación, o Códice Calixtino regresou á Catedral de Santiago, pero non por moito tempo. A expectación que alcanzou a ausencia do manuscrito converteuse, coa súa aparición, nunha inusitada curiosidade por esta xoia medieval que demandaba a berros a necesidade de dar a coñecer a súa historia e mostrala a todos aqueles que quixesen contemplala cos seus propios ollos. 

A Xunta de Galicia programou unha exposición didáctica itinerante sobre a historia e contidos do  Calixtino, o ambiente cultural no que naceu, a mentalidade da época, a catedral e a cidade de Santiago no século  XII e unha síntese da historia do Camiño de Santiago e dos seus valores culturais. Mentres, o orixinal, que durante un tempo permaneceu exposto no templo compostelán, foi trasladado posteriormente á Cidade da Cultura. Agora, de novo na catedral compostelá, permanece custodiado baixo reforzadas medidas de seguridade.